انتخابات فرایند است که گروه‌های مختلف دولتی و غیر دولتی را شامل می‌شود. تعریف روشن و واضح از گروه‌های دخیل در انتخابات وجود ندارد، با توجه به اهمیت و جایگاه نهادهای دولتی و غیردولتی در قانون اساسی و قانون انتخابات می‌توان گروه‌های دخیل در انتخابات را چنین تعریف کرد. نهادهای ذیربط و گروه‌های دخیل در انتخابات شامل آن عده نهادها و گروه‌های است که به نحو در فرایند انتخابات دخیل است. یا به عبارت دیگر رای‌دهندگان، کاندیداها، نهادهای مدنی، نهادهای بین‌المللی، رسانه‌ها، گروه‌های زنان و نهادهای دولتی دخیل در پروسه انتخابات است که از برایند پروسه‌ای انتخابات متاثر است، شامل می‌شوند. انتخابات پروسه‌ای فراگیر و پچیده است که نهادها و گروه‌های دخیل در پروسه انتخابات نقش کلیدی و سازنده دارند. پروسه برگزاری انتخابات سالم و قابل قبول، تنها با هماهنگی و همکاری نهادهای ذیربط ممکن است. نهادهای دخیل و ذینفع انتخابات هر کدام مسوولیت خاصی در برگزاری، سلامت و شفافیت انتخابات دارند، در صورت‌که یکی از این نهادها مسوولیت شان را به خوبی انجام ندهند، پروسه انتخابات با سکتگی و مشکل مواجه خواهند شد. در این نوشتار کوتا به صورت مختصر نهادهای ذیربط و گروه‌های دخیل در انتخابات توضیح داده خواهد شد.
اول - رای‌دهندگان
رای‌دهندگان، گروه عمده‌ای دخیل در انتخابات است که به شکل مستقیم نقش اساسی در انتخابات دارند. رای‌دهندگان با ثبت نام برای شرکت در انتخابات و با حضور یافتن پای صندوق‌های رای در روز رای‌دهی، به منظور گزنش افراد شایسته در پست‌های اداری، مدیران ارشد سیاسی کشور و نمایندگان شان را در مجلس قانون‌گزاری در انتخابات شرکت می‌کنند. میزان اشتراک رای‌دهندگان در روز رای‌دهی با توجه به شرایط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و میزان رضایت مردم از وضعیت موجود یک کشور تا کشور دیگری تفاوت می‌کند. معمولا در کشورهای توسعه یافته که وضعیت زندگی شهروندان بهتر است، شهروندان از امکانات و رفاه بیشتری برخوردارند میزان اشتراک در انتخابات معمولا کمتر است. در کشورهای توسعه نیافته که زندگی شهروندان زیر فشارهای اقتصادی، نا امنی، ناشکیبایی اجتماعی و نارضاتی از وضعیت موجود جامعه است میزان اشتراک رای‌دهندگان نسبتا بالاتر است. رای‌دهندگان با شرکت در انتخابات و انتخابات مدیران سیاسی مطلوب، نمایندگان مسوول و دل‌سوزدر پی تغییر در وضعیت سیاسی و اجتماعی است.
نهادهای برگزار کننده‌ای انتخابات مسوولیت دارد تا زمینه‌ای اشتراک عادلانه و همه شمول تمامی شهروندان را در انتخابات فراهم سازند. در جریان هر انتخابات از تمامی مراحل انتخابات اطلاع‌رسانی به موقع به مردم داشته باشند. شمارش و اعلان نتایج را بی‌طرفانه، در حضور رسانه‌ها و ناظران انتخاباتی به انجام برساند. امکانات عمومی به طور برابر و یک سان در اختیار مردم قرار داده شود. نتایج انتخابات مورد رضایت همگانی قرارگرفته و دموکراسی از پختگی بیشتری برخوردار خواهند شد.
دوم - کاندیداها
کاندیداها بخش مهم و دخیل در فرایند انتخابات است. کاندیدا با اعلام حضور به عنوان مدیران سیاسی، پست‌های اداری و قانون‌گزاری در جریان مبارزات انتخاباتی برنامه‌ها و طرح‌های شان را به شهروندان توضیح می‌دهند. در صورت پیروز شدن و جلب حمایت شهروندان از عمل‌کردهای بهتر به شهروندان اطمنان می‌دهند. معمولا کاندیداها در تشویق و ترغیب شهروندان جهت اشتراک در انتخابات نقش برازنده دارند. با ایجاد گردهمایی، سخنرانی و نشست‌های مردمی وضعیت موجود را به بررسی می‌گیرد، کم‌کاری‌ها و کاستی‌ها را بیشتر برجسته می‌کند، راه حل برای مشکلات موجود طرح می‌کنند.
نقش و مسوولیت کاندیدا در حین مبارزات انتخاباتی آموزش سیاسی شهروندان است، شهروندان با شرکت در گردهمایی‌ها از مشکلات و ناهنجاری‌ها آگاه می‌شود. برای تغییرات و بهبود وضعیت از طریق انتخابات و گزنش اشخاص دانا و توان‌مند در پست‌های مهم تلاش نمایند. به شهروندان آموزش داده می‌شود حقوق و مسوولیت شهروندی شان را بهتر درک و در قبال کم‌کاری مسوولین بی‌تفاوت نباشند. همچنان نهادهای برگزارکننده‌ای انتخابات مسوول است تا امکانات و فرصت‌ها را به گونه‌ای برابر در اختیار کاندیداها قرار دهند. کاندیداها در جریان انتخابات، کم‌کاری‌ها، مشکلات و پیشرفت‌های روندهای انتخاباتی را همواره با شهروندان شریک و از تمامی مراحل انتخابات با استفاده از ناظران شان روند را نظارت می‌نمایند.
سوم – نهادهای ناظر انتخاباتی
نهادهای جامعه مدنی ناظر انتخاباتی، یکی از بخش‌های مهم، دخیل و تأثیرگزار در انتخابات است. جامعه مدنی تمامی عمل‌کردهای مسوولین نهاد برگزارکننده‌ای انتخابات را زیرنظر داشته هرگونه تخلف و تخطی را با مردم شریک می‌کنند. جامعه مدنی به همین روش از تمامی روندهای انتخاباتی نظارت می‌نمایند. در مورد انتخابات و فرایندهای انتخاباتی شهروندان را آموزش می‌دهند. ناظرین انتخاباتی را آموزش داده و از تمامی کارشیوه‌های انتخاباتی آگاه می‌سازند. نهادهای ناظر انتخاباتی همواره تلاش می‌کنند در جهت تقویت و استحکام دموکراسی نقش موثری داشته باشند. همچنان تشویق و ترغیب شهروندان برای اشتراک در انتخابات یک اصل است. گروه‌های اقلیت و گروه‌های زنان را همواره مورد حمایت، تشویق و ترغیب در فرایند دموکراسی و انتخابات قرار می‌دهند.
جامعه مدنی به عنوان ناظران انتخاباتی نقش مهم و تأثیرگزاری در ایجاد شفافیت و سلامت انتخابات دارد. بی‌طرفی کارمندان نهادهای برگزارکننده‌ای انتخابات، موجودیت قوانین و پیشبرد کار براساس طرزالعمل‌ها، طرح‌ها و تقویم انتخاباتی برای انتخابات قابل قبول و همه شمول تأکید می‌کنند. نهادهای جامعه مدنی برای برگزاری انتخابات شفاف و بی‌طرفانه تلاش می‌کنند. در نظام‌های مبتنی بردموکراسی انتخابات آزاد و عادلانه یک اصل اساسی است. ترویج فرهنگ مشارکت عادلانه در ساختارهای تصمیم‌گیری و اداری تنها از طریق انتخابات ممکن می‌شود. برای جامعه مدنی تحکیم دموکراسی و نهادینه شدن فرهنگ تساهل و مدارا از اهداف مهم می‌باشند.
چهارم - حکومت
حکومت به عنوان بخش مهم دخیل در انتخابات مسوولیت دارد در روشنی قوانین نافذه کشور تمامی سهولت‌های لازم را برای برگزاری انتخابات فراهم نمایند. استفاده از امکانات دولتی جهت تعیین مراکز و محلات رای‌دهی، تدابیر امنیتی برای دفترها، مراکز ثبت نام و مراکز و محلات رای‌دهی انتخابات و زمینه‌ای آگاهی مردم از پروسه‌های انتخابات را فراهم نمایند. همچنان حکومت مسوولیت دارد با کمیسیون‌های انتخابات جهت پیشبرد انتخابات، هماهنگی‌های لازم را داشته باشند. مطابق قانون اساسی و قانون انتخابات افغانستان حکومت حق هیچ‌گونه مداخله در امور انتخابات ندارند؛ صرف می‌تواند مسوولیت‌های که قانون مشخص نموده است در همکاری با کمیسیون‌های انتخاباتی انجام دهند.
در برخی از کشورها گاه اتفاق افتاده است که حکومت‌ها در امور انتخابات مداخله کرده است. البته این وضعیت در نظام‌های غیر دموکراتیک و نظام‌های که از پروسه‌ای انتخابات به عنوان ابزار استفاده می‌کنند پیش آمده است. در نظام‌های دموکراتیک و مبنی بر دموکراسی، انتخابات به عنوان مهم‌ترین اصل مردم سالاری از شفافیت و سلامت برخوردار است. در کشورهای که نظام دموکراسی پذیرفته شده است، نهاد مستقل برای برگزاری و مدیریت انتخابات ایجاد می‌شود که مسوولیت برگزاری انتخابات را به عهده دارند. این نهادها خود دارای یک نوع ثبات بوده و تدویر انتخابات شفاف و سالم را ضمانت می‌کند. در افغانستان کمیسیون مستقل انتخابات به عنوان نهاد برگزار کننده انتخابات ایجاد شده است.
پنجم - رسانه‌ها
در افغانستان رسانه‌ها به عنوان مهم‌ترین منبع اطلاع رسانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. از آنجا که اطلاع رسانی از جمله وظایف اصلی رسانه‌ها می‌باشد. رسانه‌ها همواره تلاش دارند تا تمامی روندهای انتخاباتی را تحت پوشش نشراتی خویش داشته باشند و دیدگاه‌های متفاوت همگان را به بررسی گیرند. امروزه رسانه‌ها در حقیقت چشم و گوش شهروندان در تمامی پروسه‌های مهم و به خصوص در پروسه‌ای انتخابات به شمار می‌روند. رسانه‌ها در اکثر موارد تلاش می‌ورزند موانع، مشکلات و پیشرفت‌ها را به شکل گسترده انعکاس می‌دهند. در بعضی موارد رسانه‌ها به اندازه‌ای بالای پروسه انتخابات اثر گذار اند که می‌توانند پروسه انتخابات را با چالش‌های جدی مواجه سازند. براساس قانون و اخلاق رسانه‌ای رسانه‌ها باید واقعیت‌های پیدا و پنهان تحولات اجتماعی و سیاسی جامعه را بی‌طرفانه برای مردم اطلاع رسانی کنند. انتخابات به عنوان یک اصل سرنوشت‌ساز مورد توجه شهروندان قرار دارند، نقش رسانه‌ها در فرایند انتخابات روی افکار عمومی سازنده است.
رسانه‌ها نقش عمده‌ای در ذهنیت‌سازی، ایجاد آگاهی و آموزش شهروندان را بازی می‌کنند. همچنان اطلاع‌رسانی از چگونگی و پیشرفت‌های فعالیت‌های انتخاباتی را مرحله به مرحله انعکاس می‌دهند. تشویق و ترغیب شهروندان به منظور شرکت در پروسه‌ای انتخابات در مراحل مختلف ثبت‌نام رای‌دهندگان، شرکت در روز انتخابات و ایجاد احساس مسوولیت در مورد تعیین سرنوشت سیاسی جامعه مهم بوده است. آگاهی از برنامه‌های مبازرات انتخاباتی کاندیداها در جریان انتخابات برای گزنش آگاهانه‌ای مسوولان در پست‌های مهم اداری، سیاسی و قانون‌گزاری تعیین کننده است.
ششم - ناظران و مشاهدان
نظارت از فعالیت‌های کمیسیون انتخابات و مراحلی انتخاباتی در دموکراسی‌ها اصل مهم بوده، شفافیت و سلامت انتخابات را تضمین می‌نمایند. موجودیت ناظران و مشاهدان در فرایند انتخابات به اعتبار و سلامت انتخابات نقش مهمی دارند. انتظار ناظران و مشاهدان از کمیسیون‌های انتخاباتی این است که تمام روندهای انتخاباتی تحت نظر مشاهدان، ناظران و رسانه‌ها قرار داشته باشند. نظارت از فرایند انتخابت مشروعیت، سلامت و شفافیت انتخابات را افزایش می‌دهند. حضور ناظران، مشاهدان و رسانه‌ها در پروسه انتخابات از احتمال تقلب و تخطی‌ها تا حدودی زیادی جلوگیری می‌نماید.
در افغانستان، قانون انتخابات فرصت خوبی را برای احزاب سیاسی، ناظرین ملی و بین‌المللی فراهم کرده است که آنان از تمامی مراحل انتخابات در جریان برگزاری انتخابات نظارت داشته باشند. نهادهای ناظر ضمن نظارت از شفافیت و سلامت انتخابات، مسوولیت مشوره دهی و رهنمای‌های کارشناسانه با کمیسیون انتخابات دارند. نهادهای ناظر انتخاباتی مسوولیت دارند یافته‌ها، مشورت‌ها و بررسی‌های شان را با کمیسیون‌های انتخاباتی شریک سازند. نظارت بیشتر از روند مبارزات انتخاباتی از چند جهت بسیار مهم است. اول، برخورداری همه احزاب و اقوام از امکانات مادی. دوم، نظارت بر روند اخذ رای و شمارش آراء به خاطر سلامت انتخابات. سوم، نظارت بر شیوه‌ای اعمال و اجرای نتایج انتخابات در انتقال قدرت سیاسی میان احزاب و دیگر بازی‌گران سیاسی صورت می‌گیرند.
هفتم - احزاب سیاسی
نقش احزاب سیاسی در انتخابات تا حدودی زیادی وابسته به نظام انتخاباتی حاکم در کشورها است. این‌که نظام انتخاباتی برای احزاب چه جایگاه را قایل شده اند. در هر نظام انتخاباتی نقش احزاب سیاسی در پروسه انتخابات بی تأثیر نیست. احزاب سیاسی مهم‌ترین بازیگر سیاسی در نظام‌های مردم سالار است. حزب سیاسی نمونه‌ای بزرگترین تشکل سیاسی هستند که محور فعالیت‌های سیاسی، به ویژه انتخابات در نظام دموکراسی را تشکیل می‌دهد. امروزه حزب سیاسی گروه متشکل و سازمان‌یافته است که در درون نظام سیاسی به منظور کسب قدرت سیاسی و تشکیل حکومت با استفاده از سازوکارهای قانونی و انتخابات وجود دارند. حزب سیاسی به عنوان مهم‌ترین سازمان سیاسی در دموکراسی‌های معاصر برای به دست آوردن قدرت و گسترش حوزه نفوذ شان تلاش می‌کنند.
بنابراین، احزاب سیاسی در فرایند انتخابات نقش عمده‌ای در میزان مشارکت شهروندان، آگاهی‌دهی از انتخابات، معرفی و حمایت نامزدان انتخاباتی دارند. احزاب سیاسی در کنار دیگر نهادهای ناظر انتخاباتی از تمامی روندهای انتخابات نظارت می‌کنند، کاستی‌ها و تخطی‌های انتخاباتی را کاهش می‌دهند. نظارت همگانی شفافیت و سلامت انتخابات را تضمین می‌کنند. در دموکراسی‌های معاصر احزاب سیاسی طرح‌ها و برنامه‌های سازنده و عملی در جهت برگزاری بهتر انتخابات با نهادهای برگزار کننده‌ای انتخابات شریک می‌نمایند. احزاب سیاسی به عنوان یک بخش کلیدی و موثر در تمامی فرایند انتخاباتی با کمیسیون‌های انتخاباتی همکاری می‌نمایند.
هشتم - جامعه بین‌المللی
در نظام‌های دموکراسی میزان مشروعیت و سلامت انتخابات بستگی به تایید ناظران و مشاهدان داخلی و بین‌المللی دارند. در افغانستان، علاوه برنهادهای ناظر داخلی، نهادهای ناظر بین‌المللی از انتخابات نظارت و حمایت مالی و تخنیکی می‌کنند. از جمله گروه حقوق بشر بین‌الملل و سازمان ملل متحد در نظارت از انتخابات بیشتر فعال بوده است. همچنان نهادهای ناظر بین‌المللی شیوه‌ای نظارت بر انتخابات را به احزاب سیاسی و گروه‌های ذیدخل در انتخابات آموزش می‌دهند. این نهادها در آموزش مدنی و سیاسی نیز نقش مهمی ایفا می‌کنند. امروزه نظارت سازمان ملل مشروعیت انتخابات را بیشتر می‌سازند. تاکنون در چندین انتخابات مشوره و حمایت‌های مالی و تخنیکی سازمان‌های بین‌المللی از پروسه انتخابات در افغانستان وجود داشته است.
در کنار همکاری سازمان ملل محتد در فرایند انتخابات، انتظار جامعه بین المللی برگزاری انتخابات آزاد، عادلانه، همه شمول و مطابق با معیارهای قبول شده بین‌المللی می‌باشد. توقع آنان از نهادهای برگزارکننده‌ای انتخابات این است که زمینه‌ای مشاهده و نظارت از تمامی روندهای انتخاباتی را برای برای تمامی نهادهای ناظر، رسانه‌ها و احزاب سیاسی که اعتبار نامه دریافت نمودند فراهم نماید. نهادهای انتخاباتی در امور مالی اصل حساب‌دهی و شفافیت ایجاد نمایند به تمامی گروه‌های دخیل در انتخابات پاسخ‌گویی داشته باشند. برگزاری انتخابات با معیارهای جهانی، کسب رضایت شهروندان و گروه‌های دخیل در انتخابات در تحکیم دموکراسی نوپای افغانستان کمک می‌کند.
نهم – گروه‌های زنان
براساس برخی آمارها زنان نیمی از نفوس افغانستان را تشکیل می‌دهند. با توجه به جایگاه زنان در قانون اساسی و قانون انتخبات زنان نیز همانند مردان از حقوق شهروندی و به خصوص حق رای به عنوان (رای‌دهنده و کاندیدا) برخوردار می‌باشند. نقش زنان در پروسه‌ای انتخابات از اهمیت ویژه بر خوردار است. حضور فعال و آگاهانه‌ای زنان در انتخابات هم اصل عمومی بودن انتخابات را به نمایش می‌گذارد و همچنان رعایت حقوق شهروندی و حقوق اساسی زنان را تضمین می‌نماید. قانون اساسی افغانستان فرصت شرکت در انتخابات و حضور در ساختار اداری کشور را به زنان و مردان به گونه‌ای برابر فراهم کرده است که در سطح منطقه و جهان اسلام بی‌نظیر و گامِ مهمی است.
درپروسه‌ای انتخابات برای تمامی واجدین شرایط رای‌دهی و کاندیدا شدن به شکل برابر سازوکارهای قانونی فراهم ساخته شده است. شرکت حضور زنان مشروعیت و همگانی بودن انتخابات را بیشتر تضمین می‌نماید. با وجود این، در جامعه‌ای افغانستان که فرهنگ سخت‌گیرانه در مورد فعالیت‌های اجتماعی زنان وجود داشته است. هنوز هم موانع و چالش‌های زیادی برای مشارکت و فعالیت‌های اجتماعی زنان وجود دارند. این موانع ساختار فرهنگی برای نهادهای برگزرکننده‌ای انتخابات نیز چالش‌های زیادی ایجاد می‌کند. کمیسیون‌های انتخاباتی نیز در هماهنگی با نهادهای زنان و جامعه مدنی تلاش می‌نمایند زمینه‌ای حضور زنان را در پروسه انتخابات فراهم نمایند. تلاش می‌شوند زنان از حقوق اساسی و مسوولیت شهروندی آگاه شده و آماده رقابت برای سطوح مدیریتی شوند. در برخی موارد قوانین افغانستان برای زنان فرصت‌های بیشتر داده شده است. مانند 25 درصد حضور در شوراهای ولسوالی‌ها و دو کرسی ولسی‌جرگه در هر ولایت به زنان اختصاص داده است.